Kemoterapide İlk Adım -2

Bir önceki yazımızın kemoterapide ilk adm 1  devamı olan; kemoterapiye ilişkin soru ve cavaplarla tekrar karşınızdayım.
Evettt nerede kalmıştık....

Kemik İliğine Etkileri;Enfeksiyon,Anemi/Yorgunluk,Kanama

Kemoterapi ilacları kemik iliğini etkileyerek kan hücrelerinin yapımını azaltabilir.Kemik iliğinde kan hücreleri yani akyuvarlar (beyaz küre),alyuvarlar (kırmızı küre) ve trombositler üretilmektedir.Kemik iliğinde üretilen kan hücrelerininsayısını kan testleri gösterir.Kemoterapi alırken kan dolaşımındaki kan hücrelerinin sayısını ögrenmek icin doktorunuz belli aralıklarla kan sayımı yaptırmanızı isteyecektir.Kan hücrelerinizin sayısının istenilen değerden düşük olmasıtedavinizin bir süre ertelenmesini veya ilaç dozunuzun azaltılmasını gerektirebilir.

ENFEKSİYON

Kemik iliğinde üretilen beyaz kan hücreleri vücudunuzun mikroplara karşı savunmasında önemli rol oynarlar.Bu nedenle akyuvarların sayıca azalması enfeksıyonların ortaya cıkmasına neden olabilir.
Akyuvar sayısı normalden düşük olduğunda enfeksiyon oluşumunu önlemek için aşağıdaki önlemleri almanız son derece önemlidir.

• Gün içerisinde ellerinizi sık aralıklarla sabunla yıkamaya özen gösteriniz.Özellikle yemek öncesi ve sonrası ve tuvaleti kullandıktan sonra ellerinizi çok iyi yıkadığınızdan emin olunuz
• Nezle,Grip,Su çiceği veya kızamık gibi bulaşıcı hastalığı olduğunu bildiğiniz kişilerden uzak durun,kalabalık ortamlardan kaçınınız.
• Çiğ sebze ve meyveler yemeyiniz.Sebzeleri bol su ile yıkayıp iyice pişiriniz.Meyveleri yine bol su ile iyice yıkadıktan sonra kabuklu meyveleri soyarak yada meyve sıkacagında sıkarak suyunu içebilir veya pişirerek komposto şeklinde yiyebilirsiniz.
• Enfeksiyon kaynağı olabileceğinden odanızda canlı çiçek,ev bitkileri,kuş kafesi,akvaryum,kedi ve köpek bulundurulmamalı;varsa başka bir odaya almalısınız.Hayvan dışkısında büyük miktarda bakteri ve mantar bulunduğundan,dışkının bulaştığı alanlardan uzak durmalısınız.

• Her gün ılık duş şeklinde banyo yapınız,vücudunuzu yumuşak hareketlerle temizleyiniz,sert bir şekilde ovmayınız.Tüm bunlara dikkat etmenize ragmen enfeksiyon kapmanız mümkündür.Bu nedenle gözlerinizi,burnunuzu,ağzınız,genital ve rektal bölgenizi aşağıdaki enfeksiyon belirtileri yönünden düzenli olarak kontrol ediniz.

Enfeksiyon varlığını düşündüren belirtiler:

• Ateş
• Titreme ve üşüme hissi
• Yeni ortaya çıkan öksürük,balgam veya boğaz ağrısı
• İdrar yaparken agrı veya yanma hissi
• Vajinal akıntı/kaşıntı
• Günde 3 defadan fazla sulu dışkılama
• Uçuk
• Herhangi bir yara,ostomi,katater yerinde veya makatta şişlik,kızarıklık veya hassasiyet.

Yukarıdaki semptomlardan herhangi birisi varsa doktor ya da hemşirenizi zaman geçirmeden haberdar ediniz.

ANEMİ/YORGUNLUK

Alyuvarlar içerisinde bulunan hemoglobin bütün dokulara oksijen taşır.Oksijen vücudumuz için yakıt gibidir,kas ve organlarımızın çalışması nedeniylekanama meydana gelebilir.Kemoterapi sırasında oluşan enfeksiyonlar ciddi sorunlara neden olacağından bu prblemlerin oluşmadan önlenmesi gerekir.Ağız yarası veya mukozit oluşumunu önlemede iyi bir ağız bakımı için aşağıdaki önerilere titizlikle uyunuz:
Her yemekten sonra ve yatmadan önce dişlerin yumuşak bir diş fırçasıyla fırçalamak gerekir.Diş macunu olarak florid ve karbonat içeren ürünlerin kullanılması daha yararlıdır.

• Dişlerinizi fırçaladıktan sonra gargara yapınız.Bunun için aşağıdaki karışımlardan herhangi birini kullanabilirsiniz.

a) Bir su bardağı(yaklaşık 200cc)kaynatılıp soğutulmuş suya yarım çay kaşığı tuz katarakhazırladığınız bir karışımı veya
b) Bir çay bardağı kaynatılıp soğutulmuş su içerisine bir silme çay kaşığı karbonat ilave ederek hazırladığınız karışımı kullanabilirsiniz.
c) Doktorunuzun önerisi dışında ticari gargaralar kullanılmamalı; kullandığınız gargaranın alkol içeriğinin %6'dan fazla olmamasına dikkat etmelisiniz.

• Günde en az 4 kez (sabah,öğle,akşam yemeğinden sonra gece yatmadan önce)yukarıdaki karışımlardan herhangi birini kullanarak ağız gargarası yapmalısınız.
• Dudakların uygun bir kremle nemli tutulmasına özen gösteriniz.

Takma dişiniz varsa :

• Dişlerinizi çıkarıp fırçalıdıktan sonra takma dişlerinizi temizleme solüsyonda bir kaç dakika bekletiniz ve solüsyondan çıkardıktan sonra iyice durulayınız.
• Damağınıza iyice oturmayan takma dişinizi kullanmayınız ve diş doktorunuza başvurunuz.
• Gece yatarken takma dişlerinizi çıkarmayı unutmayınız.Ağızda yara ya da mukozit oluşumunu önlemek ve azaltmak için;
• Ağız görünümü günde iki kez bir ayna yardımı ile kızarıklık ve renk değişikliği yönünden değerlendirilmelidir.
• Tahtişe neden olabilecek asitli,çok sıcak ve çok soğuk içeceklerden,alkol ve tütün kullanımından kaçınılmalıdır.
• Ağızda herhangi bir yara ve mukozit gözlenmişse gargara en az iki saat ara ile yapılmalıdır.

Tüm bu önlemlere rağmen ağzınızda,görünüm,his veya tat yönünden bir değişiklik olduğunda doktorunuza veya hemşirenize haber vermelisiniz.

İştahsızlık

Kemoterapi ilaçları iştah azalmasına neden olabilir.Yeme isteğinin azalması kilo kaybına, bu da halsizlik ve yorgunluğa yol açabilir.Genel olarak kemoterapi süresince kilo kaybetmemeye çalışmalısınız.
İştahı arttırmak için;

• Gün içerisinde 5-6 kez küçük öğünler şeklinde az ve sık yemeye çalışınız.
• Peynir,süt,yoğurt,yumurta,et ve sütlü tatlılar gibi proteinli yiyecekler tercih ediniz.Yemek aralarında yüksek kalorili ve proteinli besinleri yemeye çalışınız.
• Midede dolgunluk ve doyma hissine neden olacağı için yemekle birlikte sıvı alımı azaltılmalı ve gaz yapıcı yiyeceklerden de kaçınılmalıdır.
• Bazı kişiler kemoterapi kemoterapi sırasında tat alma dokularındaki değişiklikler nedeniyle kırmızı et yeme isteğini kaybedebilirler.
• Bu şekilde bir tat değişimi nedeniyle iştahsızlığınız varsa değişik soslar kullanabilirsiniz.

Bu önlemlere rağmen iştahsızlığınız devam ediyor vekilo kaybediyorsanız vakit geçermeden doktora veya hemşirenize danışınız.

İshal 

Kemoterapi ilaçları barsak mikozasındakihücreleri etkilediği için ishal meydana gelebilir.İshaliniz 24 saatten fazla devam ediyorsa,ishalle birlikte karın ağrısı veya kram varsa doktorunuza ve hemşirenize bildiriniz.Çok ciddi durumlarda doktor ishal giderici ilaçlar önerebilir.

İshalinizi kontrol altına almanızı yardımcı bazı öneriler şunlardır:

• İshal nedeniyle kaybettiğiniz sıvıyı yerine koymak için su,elma suyu,açık çay gibi içecekleri tercih ediniz.Ancak bunların oda ısısında veya ılık olmasına dikkat ediniz.
• İshal ve kramplarınızı arttırabileceğinden lifli yiyecekler yerine beyaz ekmek,pirinç veya makarna,muz,kabuğu soyularak ezilmiş veya pişirilmiş meyve,kaşar peyniri,yoğurt,yumurta,kaynatılmış veya ezilmiş kabuksuz patates,derisi çıkarılmış tavuk,hindi veya balık eti gibi düşük lifli yiyecekleri tercih ediniz.
• İshal nedeniyle kaybettiğiniz potasyumu yerine koymak için muz,patates,şeftali ve armut gibi potasyum içeriği yüksek besinler tüketiniz.
• Kahve,çay,alkollü içeceklerden kaçınılmalı,kızarmış,yağlı ve aşırı baharatlı yiyeceklerden de uzak durmalısınız.
• İshalinizi arttırıyorsa süt ve süt ürünlerinden de kaçınmanız gerekir.

Bu önlemlere rağmen ishaliniz devam ediyorsa mutlaka doktor ve hemşirelerinize bildirmeniz gerekir.

Kabızlık 

Kemoterapi alan bazı kişilerde aldıkları ilaçlar nedeniylekabızlık meydana gelebilir.Bazı kişilerde de normalden az yemek yeme ya da hareketsizlik nedeniyle kabızlık görülebilir.Bu tür durumlarda doktorunuzun önerisi olmaksızın kendi kendinize laksatif veya müshil kullanmamalısınız.
Öncelikle diyet ve egzersiz ile sorununuzugidermeye çalışmalısınız:

• Barsak hareketlerinizi arttırmak için bol sıvı içmeye calışın.Özellikle ılık ve sıcak sular iyi gelecektir.
• Lifli yiyecekler barsak hareketlerini uyaracağından kepekli veya yulaflı ekmek,taze sebze,fasülye,fındık,mısır,taze ve kurutulmuş meyve gibi liften zengin yiyecekleri tercih ediniz.
• Yürüyüş veya hafif egzersizler yaparak hareketiniziarttırmaya çalışınız.

Tüm bu önlemlere rağmen kabızlığınız devam ediyor ise doktor veya hemşirenize danışmalı;öneriler doğrultusunda dışkı yumuşatıcı ilaçlar kullanmalısınız.  

İdrar Değişiklikleri 

Renkli ilaç alıyorsanız ,ilacınız o ilacın renginde olabilir.İdrarınızın rengi zamanla açılacaktır.Örneğin kırmızı renkte olan ''Adriamycin''adlı ilacı alıyorsanız idrarınız kırmızı,mavi renkte olan ''Mitomycin-C(Mitoxantrone)''adlı ilacı alıyorsanız idrarınız mavi renkte olabilir.
Bunun dışında kanlı ve ağrılı idrar yapma durumunda mutlaka doktorunuza danışın  

Cilt Sorunları Nelerdir?

Bazı kemoterapötik ilaçlara bağlı olarak damarlar boyunca ve ilacın verildiği yerde renk koyulaşması meydana gelebilir.Bu değişimler tırnakları,mukozayı ve saç diplerini de içerebilir.Renk değişiklikleri zamanla kaybolacaktır.
İlaç verilen damar ve etrafına kolonya gibi alkol içeren solüsyonlar sürmeyiniz.Çünkü bu solusyonlar o bölgede yanıklara neden olabilir.Bu nedenle derinizde herhangi bir değişiklik gördüğünüzde (kızarıklık,şişlik vs)herhangi bir şey uygulamadan önce doktor veya hemşirenize danışınız.

Saç Dökülmesi 

Bazı kemoterapi ilaçları geçici olarak kısmi veya tam saç kaybına neden olabilir.Saç dökülmesi kemoterapiyi aldıktan 10-21 gün sonra başlayabilir.1-2 ay içerisinde de tam saç kaybı meydana gelebilir.Saçlar bazen  kemoterapi bitmeden öncede çıkmayabaşlayabilir.Ancak saçın yapısında ,renginde ,stilinde bazı değişikliklerin ortaya çıkabileceği unutulmamalıdır.(Daha önceden düz olan saçlar tekrar çıktığında kıvırcık olabilir).Kemoterapi tamamlandıktan bir süre sonra saçlar yeniden çıkacaktır.Saç kaybı yalnızca kafa derisinde olmaz,aynı zamanda vücudun diğer kısımındaki tüyler (kaş-kirpik,koltukaltı,bacak vb tüylerde )dökülebilir.
Saç kaybını önlemek mümkün değildir.Saç kaybını önlemek ya da azaltmak için bazı yöntemler vardır.(buz şapkası veya turnikeuygulaması gibi yöntemler ile saç derisine kan akımı azaltılarak kemoterapinin bu bölgeye ulaşmasını engellernir)Ancak verilen kemoterapinin kan yolu ile saç derisine ulaşması istenildiği için,günümüzde bu yöntemin kullanılması önerilmemektedir. 
Saç kaybı duygusal olarak sizi olumsuz etkileyebilir.Düşüncelerinizi ve duygularınızı doktor yada hemşirelerinizle paylaşmaktan çekinmeyiniz.

Saç kaybını veya saç kaybı nedeniyle yaşayabileceğinizduygusal sıkıntıyı azaltmaya yardımcı bazı öneriler:  

• Kemoterapiye başlamadan önce veyasaçlarınız tamamen dökülmeden önce size uygun peruk,bandana,bere,şapka veya eşarp temin edebilirsiniz. 
• Saçlarınızı proteinli bir şampuanla yıkayıp ardındansaç kremi uygulayınız.Fazla şampuan kullanımından kaçınılmalı,şaçlarınızı iyice durulamalı ve nazikce kurulamalısınız.Mümkünse elektrikli saç kurutma makinası kullanmadan saçlarınızı doğal şekilde kurutmaya çalışınız.Saç kurutma makinesi kullanmanız gerekli ise sıcaklık düzeyini düşük ayarlayınız.
• Gerekirse kaş kalemi veya takma kirpik kullanabilirsiniz.
• Kafa derinizin güneş ışınına hassas hale gelebileceğini ve korumanız gerektiğini unutmayınız.

Saç kaybının kemoterapinin geçici bir yan etkisi olduğunu daima hatırlayınız.

Beslenme ve Günlük Yaşam 

Tedavi süresince iyi ve dengeli beslenmenizin yararları şunlardır:

• Kendinizi daha iyi hissetmenizi sağlar,
• Gücünüzü ve enerji düzeyinizi korumanızı sağlar,
• Kilonuzu ve vücudunuzun besin depolarını korumanızı sağlar,
• Tedaviye bağlı yan etkileri daha iyi tolere edebilmenizi sağlar,
• Enfeksiyon olasılığını azaltır,
• Mümkün olan en kısa sürede iyileşmenize yardım eder.

İyi beslenme vücudun normal işleyişini sağlaya vitamin, mineral,protein ve diğer besinlerin yeterli ve dengeli bir şekilde alınması ile mümkündür.Diyetiniz kilo kaybetmemek için yeterli kaloriyi,derinin,saçlarınızın ve diğer organlarınızın yenilenmesi için yeterli kaloriyi,derinin,saçlarınızın ve diğer organlarınızınyenilenmesi için de proteinli besinler içermelidir.Prpteinler tedavi sırasında zarar gören dokularınızın yenilenmesinde görev alırlar.Ancak diyetinizde yeterli kalori yoksa vücudunuz aldığınız proteini enerji kazanmak için kullanacak ve hasarlı dokuların yenilenmesi için yeterli protein olmayacaktır.

Temel besin grupları şunlardır;

Proteinler: Vücut dokularının yenilenmesi,büyüme ve bağışıklık sisteminiz için gerekli temel maddedir.Hastalık süresince protein süreci artar.En önemli protein kaynakları et,balık,yumurta,süt ve süt ürünleri,kuru fasülye,nohut,bezelye,mercimek ve soyadır.
Karbonhidrat ve yağlar:Vücudun ana enerji kaynaklarıdır.Bireyin kalori gereksinimi yaşına ve aktivite düzeyine göre değişir.Karbonhidrat kaynakları meyveler,sebzeler,ekmek,pasta,buğday ve tahıllardır.Yağ kaynakları ise tereyağ,margarin,fındık,et,balık ve tavuktaki doğal yağlardır.
Vitamin ve mineraller :Büyüme,gelişme ve yiyeceklerden alınan enerjinin kullanımı için gereklidir.Günlük gereksinimiz olan protein vekaloriyi içeren yiyeceklerle besleniyorsanız vitamin ve mineral gereksiniminizde karşılanıyor demektir.Ancak tedavi sırasında çeşitli nedenlerle beslenmeniz yetersizse doktorunuz tarafından vitamin ve mineral desteği kullanmanız önerilebilir.
Su ve sıvılar : Vücudunuzun normal fonksiyonlarını sürdürebilmesi için günde en az 8-10 su bardağı sıvı almanız gerekir.Ancak kemoterapi süresince daha fazla sıvıalmanız gerekir.Tedaviye bağlı kusma yada ishaliniz var ve yeterli sıvı almıyorsanız dehidrate duruma(vücudunuz için gerekli olan sıvı ve elektrolitlerin azalması)gelebilirsiniz.Doktor ya da hemşirenize dehidrasyonu önlemek için ne kadar sıvı almanız gerektiğini sorabilirsiniz.Almanız gereken günlük sıvıyı suyun yanı ısra meyve suları,çay,çorba,ayran,yoğurt gibi sıvılar olarak alabilirsiniz.Besin gereksinimi kişiden kişiye değişir.Tedavi süresince doktor,hemşire ve diyetisyeninizin işbirliği halinde çalışarak besin gereksiniminizi belirlemeye ve gidermeye çalışacaktır.Tedavi nedeniyle yaşadığınız;iştahsızlık,ulantı-kusma,tat hissi kaybı yada değişikliği,ağızda yara,hazımsızlık,gaz ,ishal ya da kabızlık gibi yan etkiler beslenmenizi olumsuz yönde etkileyebilir.Bu tür yan etkilermeydana geldiğinde doktor veya hemşirenize iletiniz.İlaç,d,yet değişikliği ya da besin desteği gibi bazı önerilerle bu tür yan etkiler kontrol altına alınabilir.

Günlük Yaşamımda Değişiklik Gerekli mi?
 kemoterapi aldığınız dönemde ilaçlara bağlı bazı yan etkilerin görülebileceği önceden açıklanmıştı.İlaçlara bağlı yan etkiler görülse de,bu yan etkilerin kontrolüne yönelik önlemler alarak normal yaşamınızı sürdürebilirsiniz.
Ancak bazı durumlarda günlük yaşamınızda değişiklik yapmanız gerekebilir.Örneğin akyuvarların sayısı düştüğü durumlarda maske takmanız istenecektir.Hemoglobininizde düşme olursa kendinizi halsiz hissedecek ve günlük yaşamınıza kısıtlamalar getirmek durumunda kalabilecektir.
Böyle bir durumda doktorunuz ya da hemşireniz tarafından size açıklamada bulunacaktır.Bunun yanı sıra günlük yaşantınızı fazla etkilememekle birlikte alacağınız bazı önlemler tedavi döneminizi daha rahat geçirmenizi sağlayacaktır..
Bu önlemler şunlardır;

• Gribal bir enfeksiyonu ya da bulaşıcı hastalığı olan bireylerden uzak durmaya çalışınız.
• Mümkün olduğunca sarılma,öpüşme gibi yakın ilişkilerden kaçınınız.
• Havasız,tozlu,sigara dumanı olan kalabalık ortamdan uzak durunuz.
• Yaşadığınız odanın havadar,olmasına dikkat ediniz.
• Durgun suda mikroplar çabuk üreyebileceğinden vazo içinde çiçek bulundurmamaya çalışınız.
• Duygularınızı paylaşabileceğiniz insanlarla konuşmaktan çekinmeyin ve arkadaş ziyaretlerinde bulunun.Bu sizi yalnızlık duygusundan uzaklaştıracaktır.
• Mümkünse doktorunuza danışarak tatil yapmayı ihmal etmeyiniz.
• Sigara içiyorsanız bırakmayı deneyiniz.
• Herhangi bir nedenle doktorunuz tarafındansıvı kısıtlaması önerilmediyse;günde en az 3 lt. su ve sıvı gıdalar(çorba,yoğurt,muhallebi,ayran,süt,komposto vb.)alınız.
• Yaz aylarında terleme ile de vücuttan sıvı kaybı olacağından bu miktar 4-5 litre olmalıdır.Bu sıvı gıdaların en az 1 litresini su olarak almalısınız.(normal büyüklükteki bir su bardağı yaklaşık iki yüz mililitreye,beş su bardağı da bir litre suya eşdeğerdir)
• Günde 5-6 öğün şeklinde az ve sık yemek yemeye çalışınız.
• Meyve ve sebzeleri mutlaka iyice yıkayıp;sütü kaynatarak içiniz.Akyuvarlarınızın sayısı düştüğünde çiğ meyve ve sebze yemeyiniz.
• Temiz ve taze olduğundan kuşkulu olduğunuz hazır yiyecekleri yemeyin.Dışarıda yemek yiyecekseniz,güvenilir ve temiz yerler olmasına dikkat ediniz.
• Kola ve asit içeren yiyeceklerden uzak durunuz.
• Ellerinizi her zaman sabunla yıkayın ve sizinle yaşayan kişileri de el yıkama konusunda uyarınız.
• haftada en azbir-iki banyo yapınız.
• Manikür ve pedikür yaptırmayınız.Kuaföre gidecekseniz şampuan ve tarağınızı yanınızda götürün.
• Giydiğiniz kıyafetlerin sıkmayan,rahat,bol ve terletmeyen kumaştan yapılmasına özen gösteriniz.Güneşin dik geldiği saatlerde dışarı cıkmayınız.Zorunlu durumlarda uzun kollu kıyafet giyiniz;şapka yada şemsiye kullanınız.
• Vücut ısısının normal değerlerini (36-37 derece) ve derece kullanımını öğreniniz.Ateşiniz yükseldiğinde mutlaka doktor veya hemşirenize bildiriniz.
• Kendinizi zorlayıcı,yorucu aktvitelerden kaçınınız;ancak sürekli yatak istirahatinin yarardan çok zarar getireceğini unutmayınız.
• Düzenli yürüyüş ve egzersizler yapınız,kendinizi halsiz hissettiğinizde dinleniniz. 

 Hacettepe Üniversitesi'nin hazırlamış olduğu Kemoterapiye ilişkin soru ve cevaplar kitapcığını sizlerle paylaştım.Böyle bir kitapçığı hazırlayan ve emeği geçen herkese ayrıca teşekkür ederim.Umarım bu bilgiler işinize yarar ve faydalı olur.
      
                                                                                                                  Sağlıcakla kalınız.....